Thuốc lá, một thứ mà nhiều người biết là có hại, vẫn được hàng triệu người trên thế giới sử dụng. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), khoảng 1,25 tỷ người trưởng thành hút thuốc, dù tỷ lệ này đã giảm từ 1/3 xuống 1/5 dân số từ năm 2000 đến 2022 (WHO Tobacco Trends). Thuốc lá gây ra hơn 8 triệu ca tử vong mỗi năm, bao gồm cả người hút và người tiếp xúc với khói thuốc (WHO Tobacco Fact Sheet). Vậy tại sao, bất chấp những cảnh báo sức khỏe rõ ràng, nhiều người vẫn tiếp tục hút thuốc?
Trong bài viết này, hãy cùng Menback khám phá lý do từ các góc độ tâm lý, xã hội, văn hóa, kinh tế, từ đó có câu trả lời gốc rễ và chính xác nhất cho câu hỏi tại sao nhiều người vẫn hút thuốc dù biết rõ tác hại của nó được đề cập?
Thuốc lá và sự tự do ảo ảnh
Hút thuốc lá, đối với nhiều người, là một hành động mang tính tuyên ngôn. Nó đại diện cho quyền tự do cá nhân, một cách để nói: “Tôi có thể làm điều mình muốn với cơ thể của chính mình.” Sự tự do này, dù chỉ là một ảo ảnh, lại mang sức mạnh to lớn. Dan Geddes, một cây viết của trang The Satirist, đã mỉa mai rằng người hút thuốc tìm thấy ở việc hút một “Sự Giải thoát” (Emancipation). Chính sự vô lý của hành vi này – một tập tục bị khoa học chứng minh là có hại – lại tạo nên sức hấp dẫn của nó. Nó thách thức các chuẩn mực xã hội, biến thuốc lá thành biểu tượng của sự nổi loạn và quyền tự chủ.
Tuy nhiên, sức hút này không chỉ đến từ ý nghĩa biểu tượng. Nicotine, một chất gây nghiện mạnh trong thuốc lá, kích thích não bộ tiết dopamine, tạo cảm giác dễ chịu tạm thời (CDC – Why Quitting Is Hard). Khi cố gắng cai thuốc, người hút phải đối mặt với các triệu chứng cai nghiện như lo âu, cáu gắt, khó tập trung, và cơn thèm thuốc mạnh mẽ, có thể kéo dài hàng tuần hoặc lâu hơn. Theo một nghiên cứu trên Tobacco Control, nicotine có thể gây nghiện tương đương cocaine hoặc heroin, nhưng lại dễ tiếp cận hơn nhiều (Tobacco Control – Global Smoking Epidemic). Sự kết hợp giữa ý nghĩa tâm lý của tự do và sự nghiện nicotine khiến nhiều người khó từ bỏ thuốc lá, dù họ biết rõ tác hại.
Niềm tin vô lý nhưng mãnh liệt
Một số người so sánh việc hút thuốc với tôn giáo, và sự so sánh này không phải không có cơ sở. Giống như các tín đồ bám chấp vào đức tin bất chấp hoài nghi khoa học, người hút thuốc bám lấy điếu thuốc như một nghi thức cá nhân. Họ tin rằng mình có thể vượt qua giới hạn của cơ thể và số phận, dù chỉ trong khoảnh khắc. Sự vô lý này, thay vì làm suy yếu tập tục hút thuốc, lại củng cố sức sống của nó. Thuốc lá trở thành một “tôn giáo” của sự tự do, nơi người hút tìm thấy sự an ủi và ý nghĩa, dù chỉ tạm thời.
Trong nhiều nền văn hóa, hút thuốc được chấp nhận như một chuẩn mực xã hội. Ví dụ, một nghiên cứu ở Iran cho thấy phụ nữ trẻ thường bắt đầu hút thuốc do ảnh hưởng từ bạn bè và môi trường xã hội, nơi hút thuốc được xem là cách để hòa nhập (BMC Women’s Health). Ở Nhật Bản, hút thuốc ở nam giới được coi là hoạt động xã hội bình thường, ít bị kỳ thị (Frontiers in Psychology). Những chuẩn mực văn hóa này khiến người hút thuốc cảm thấy ít áp lực phải bỏ thuốc, ngay cả khi họ nhận thức được nguy cơ sức khỏe.
Cảm xúc phổ quát: Bản tuyên ngôn trên đầu môi
Trong sâu thẳm, người hút thuốc thường mang suy nghĩ: “Tôi sẽ làm điều gì đó với bản thân mình và chỉ cho bản thân mình.” Khi châm lửa cho điếu thuốc, họ không chỉ thực hiện một hành động vật lý mà còn tuyên bố một bản tuyên ngôn tự do trên đầu môi. Đây là cảm xúc phổ quát, dù không phải ai cũng diễn đạt được. Hút thuốc mang lại cảm giác kiểm soát, một khoảnh khắc giải thoát khỏi áp lực cuộc sống. Không chỉ là nicotine, mà chính ý nghĩa tâm lý này khiến thuốc lá trở nên quyến rũ với nhiều người.
Hút thuốc còn là một hoạt động xã hội. Nhiều người bắt đầu hút do ảnh hưởng từ bạn bè hoặc gia đình, và nó trở thành một phần của thói quen xã hội, như hút thuốc khi uống cà phê hoặc sau bữa ăn. Theo WHO, áp lực từ đám đông và sự chấp nhận văn hóa là những yếu tố chính khiến thanh thiếu niên bắt đầu hút thuốc, và thói quen này thường kéo dài đến tuổi trưởng thành (WHO Tobacco Fact Sheet). Hơn nữa, thuốc lá thường được sử dụng như một cách để giảm căng thẳng, dù thực tế nó chỉ làm dịu tạm thời cảm giác thiếu nicotine.
Thuốc lá trong văn học và điện ảnh
Hình ảnh điếu thuốc từ lâu đã trở thành biểu tượng trong văn học và điện ảnh. Ngay cả với những tác giả như Franz Kafka – người ăn chay và tránh xa bia rượu – thuốc lá vẫn xuất hiện như một ẩn dụ cho sự tự do cá nhân. Trong điện ảnh, hình ảnh này càng được khắc họa rõ nét. Hãy nghĩ đến Đọa Lạc Thiên Sứ của Vương Gia Vệ, nơi Kim Thành Vũ ngậm thuốc khi phóng xe trong đường hầm. Nếu không có chi tiết ấy, liệu bộ phim có trở thành kinh điển? Thuốc lá, trong trường hợp này, không chỉ là đạo cụ mà là biểu tượng của sự nổi loạn và tự do ngắn ngủi giữa những ràng buộc của cuộc đời.
Hình ảnh thuốc lá trong nghệ thuật không chỉ phản ánh cách xã hội nhìn nhận nó mà còn củng cố sức hút của nó. Trong nhiều tác phẩm, thuốc lá đại diện cho sự phức tạp của con người, sự yếu đuối, và khát khao thoát khỏi thực tại, khiến nó trở thành biểu tượng văn hóa mạnh mẽ.
Yếu tố kinh tế: Sức mạnh của ngành công nghiệp thuốc lá
Ngành công nghiệp thuốc lá chi hàng tỷ đô la mỗi năm cho quảng cáo và tiếp thị, nhắm đến việc làm cho thuốc lá trở nên hấp dẫn và dễ tiếp cận. Ở nhiều quốc gia, giá thuốc lá vẫn rẻ so với thu nhập, khiến việc mua thuốc trở nên dễ dàng. Ví dụ, ở các nước thu nhập thấp và trung bình, nơi sinh sống của 80% người hút thuốc toàn cầu, thuế thuốc lá thường thấp, khuyến khích sử dụng (WHO Tobacco Fact Sheet). Ngược lại, ở các nước áp dụng thuế cao, như Brazil và Hà Lan, tỷ lệ hút thuốc đã giảm đáng kể (WHO Tobacco Trends).
Ngành công nghiệp thuốc lá cũng sử dụng các chiến lược tiếp thị tinh vi, như quảng cáo nhắm vào thanh thiếu niên hoặc tài trợ sự kiện văn hóa, để duy trì hình ảnh tích cực của thuốc lá. Những nỗ lực này góp phần làm cho thuốc lá vẫn hấp dẫn, đặc biệt ở các nhóm dễ bị ảnh hưởng như thanh niên và người ở khu vực khó khăn.
Nhận thức về sức khỏe và sự phủ nhận
Mặc dù hầu hết người hút thuốc biết thuốc lá gây ung thư phổi, bệnh tim, và nhiều vấn đề sức khỏe khác, nhiều người vẫn tiếp tục hút. Một lý do là sự lạc quan sai lầm, khi người hút tin rằng họ ít có nguy cơ mắc bệnh hơn người khác. Ngoài ra, nhiều người tin rằng họ có thể cai thuốc bất cứ lúc nào, nhưng thực tế cho thấy chỉ khoảng 5% người hút thuốc cai thành công trong năm đầu tiên (WHO Tobacco Fact Sheet). Sự phủ nhận này, kết hợp với nghiện nicotine và áp lực xã hội, khiến nhiều người trì hoãn việc cai thuốc.
Hơn nữa, những người thuộc các nhóm dễ bị tổn thương, như người ở khu vực khó khăn hoặc người có vấn đề sức khỏe tâm thần, thường gặp khó khăn hơn trong việc cai thuốc do thiếu tiếp cận với các dịch vụ hỗ trợ (Cancer Research UK). Điều này làm tăng sự bất bình đẳng trong sức khỏe liên quan đến thuốc lá.
Kết luận
Thuốc lá, dù mang trong mình sự vô lý và những tác hại không thể chối cãi, vẫn tồn tại như một biểu tượng văn hóa mạnh mẽ. Nó không chỉ là một thói quen mà là cách con người thể hiện sự tự do, thách thức xã hội, và tìm kiếm ý nghĩa trong cuộc sống. Sự bền vững của nó nằm ở ảo ảnh “Sự Giải thoát” ngắn ngủi nhưng đầy sức hút, được củng cố bởi nghiện nicotine, chuẩn mực xã hội, và chiến lược tiếp thị của ngành công nghiệp thuốc lá. Trong một thế giới đầy áp lực và quy tắc, thuốc lá vẫn là lời tuyên ngôn thầm lặng mà con người gửi đến chính mình, dù cái giá phải trả có thể quá đắt.
Tuy nhiên, với các chính sách kiểm soát thuốc lá như tăng thuế, cấm quảng cáo, và hỗ trợ cai nghiện, tỷ lệ hút thuốc toàn cầu đang giảm. Hy vọng rằng, với nhận thức ngày càng tăng và các biện pháp hỗ trợ hiệu quả, ngày càng nhiều người sẽ thoát khỏi vòng xoáy của thuốc lá, hướng tới một cuộc sống khỏe mạnh hơn.
Tìm hiểu thêm: Thuốc lá có thực sự có hại với sức khỏe như truyền thông vẫn nói?
Menback.com
