Một góc nhìn khác về cuốn sách Nhà Giả Kim

Tôi thích Nhà giả kim. Cuốn sách này này thấm đẫm chất thơ nhưng mang lại rất nhiều triết lý sâu sắc. Những áng văn trong cuốn sách tan chầm chậm vào tâm hồn tôi và để lại rất nhiều chiêm nghiệm như dư vị của một tách trà ngon còn đọng lại trên đầu lưỡi.

Nhưng có một điều mà tôi nghĩ mình không đồng tình với tác giả Paulo Coelho. Đó là câu nói được lặp lại xuyên suốt cả câu chuyện:

“Khi bạn thực sự mong muốn một điều gì đó, thì cả vũ trụ sẽ hợp lực lại để giúp bạn đạt được điều đó”

Thoạt nghe cũng thấy nó sai sai thế nào ý, nhưng đáng ngạc nhiên là rất nhiều người coi câu nói này là chân lý. Bạn sẽ thấy nó ở rất nhiều nơi trên Facebook, trong mô tả profile của ai đó, story của bạn bè, mấy page Self-help hay đăng bài truyền cảm hứng, vân vân và mây mây.

Nhiều người thường hiểu câu nói này giống như những gì đã diễn ra với chàng Santiago trong chuyện. Nếu chúng ta thực lòng khao khát điều gì đó và nỗ lực hướng về nó, thì chắc chắn sẽ có một ngày chúng ta đạt được điều đó, như anh chàng chăn cừu tìm thấy kho báu của mình dưới chân kim tự tháp vậy.

Nhưng thực tế thì điều này không đúng. Đời có mấy khi ngon lành như thế đâu. Cá nhân tôi nghĩ rằng việc tin vào câu nói này triệt tiêu cảm hứng nhiều hơn là truyền cảm hứng. Nếu bạn ngâm nga câu nói này một chút để lấy động lực thì cũng ổn thôi, nhưng nếu bạn coi nó là chân lý thì có lẽ bạn sẽ gặp rắc rối đấy.

Vũ trụ này không chỉ có mình bạn

Giả sử tôi thực lòng mong muốn giành chiến thắng trong giải chạy marathon ở địa phương. Tôi lao vào tập luyện chăm chỉ 12 tiếng mỗi ngày, giữ chế độ ăn uống chuẩn chỉ như Ronaldo, không bao giờ thức quá 10 giờ đêm và luôn dậy trước khi gà cất tiếng gáy. Theo lý thuyết thì nếu kiên trì, một ngày không xa tôi sẽ giành được vinh quang trong tiếng hò reo và những tràng pháo tay khi tôi hiên ngang băng qua vạch đích. Cả vũ trụ sẽ hợp lực giúp tôi mà.

Nhưng ở đầu bên kia của thành phố, có một anh chàng cũng thực lòng mong muốn giành chiến thắng như tôi. Anh ấy cũng tập luyện chăm chỉ, ăn uống lành mạnh, sinh hoạt điều độ và nỗ lực như tôi. Chúng ta có rắc rối rồi đây. Nếu tôi về nhất, thì vũ trụ đã không hợp lực giúp anh ấy đạt được mong muốn. Nếu như anh ấy giành chiến thắng, thì vũ trụ đã quay lưng với tôi. Và nếu một thằng cha khác về đích trước 2 chúng tôi, thì giờ vũ trụ sẽ có 2 kẻ thù rồi đấy.

Bất kể bạn có mong muốn điều gì, cùng lúc sẽ có cả tá người khác có cùng mong muốn giống bạn. Nếu bạn muốn chiến thắng một cuộc thi, cả trăm người khác cũng muốn. Nếu bạn muốn được thăng chức, 2 chục thằng sẽ có cùng khao khát và nỗ lực như bạn. Thậm chí nếu bạn muốn cưa đổ crush thì kiểu gì cũng có ít nhất 1 thằng tình địch. Dù kết quả là thế nào, sẽ luôn luôn có người thua cuộc.

Nếu vũ trụ hợp lực giúp một người đạt được mong muốn, thì có nghĩa vũ trụ đã ngoảnh mặt với nhiều người có cùng mong muốn khác. Nếu vũ trụ không giúp những người có cùng mong muốn kia, thì hình như đang có cái gì đó sai sai thì phải.

Bản thân câu nói này đã là một sự mâu thuẫn và phi lý rồi. Thử nghĩ xem, nếu như Hitler muốn diệt chủng nhân loại, thì cả vũ trụ sẽ hợp lực giúp ông ấy à? Thật may là câu nói này không đúng, vì nếu không thì những kẻ khủng bố đã làm cỏ cả thế giới rồi. Lạy chúa, bạn không biết quyết tâm của những kẻ cực đoan kinh khủng đến mức nào đâu.

Thực tế là vũ trụ này đếch quan tâm tới bạn đâu. Vạn vật trong vũ trụ vận hành theo cách của riêng nó, chứ không phải theo cách mà chúng ta muốn. Tôi sẽ luôn làm việc của tôi, bạn sẽ tự làm việc của bạn. Trời đổ mưa vì nó phải như thế. Con chó nhà bên sủa lên vì nó thích thế. Mọi thứ vẫn sẽ như thế dù ta có muốn gì hay không muốn gì. Bạn có không muốn thì trời vẫn mưa, và chó vẫn sủa.

Dù cho mọi sự có tác động qua lại lẫn nhau, nhưng không thực thể nào phải “giúp đỡ” thực thể khác. Cũng như bạn không có trách nhiệm phải giúp đỡ bất cứ ai, cả vũ trụ chẳng có trách nhiệm gì phải giúp đỡ bạn. Nếu như có may mắn nào đó xảy đến với bạn, thì đó chỉ đơn thuần là sự trùng hợp. Mọi thứ vận hành theo cách riêng và tình cờ điều có lợi cho bạn xảy ra. Chuyện được vũ trụ giúp đỡ chỉ là suy tưởng của riêng bạn mà thôi.

Niềm tin nguy hiểm

Sau nhiều năm chọc trời khuấy nước, cụ Phan Bội Châu bị thực dân Pháp bắt được và giam lỏng trong một ngôi nhà nhỏ tại Huế. Ông ôm nỗi uất hận trong 15 năm cuối đời, khi bất lực nhìn người Pháp tiếp tục nô dịch đồng bào mình.

Cụ Phan Châu Trinh nhận xét “Phan Bội Châu là người rất có chí khí, có nghị lực, nhẫn nhục, dám làm; có điều tin vào thì không chịu bỏ, dẫu có sấm sét cũng không đổi. Nay sĩ phu khắp nước chưa ai có thể ví với ông ấy”. Nhưng có tài năng, có nghị lực, có khát khao vẫn là không đủ để ông thành công.

Rất nhiều chí sĩ ái quốc đã bị dòng chảy lịch sử chôn vùi như thế. Có không ít những người đầy nghị lực đã chết trong tức tưởi mà không có được một thành công nhỏ nào trên con đường giải phóng dân tộc. Tôi chắc chắn là lòng khao khát độc lập của họ vượt trên mọi mong muốn mà những người bình thường như chúng ta có. Nhưng dù đã nếm mật nằm gai vì lý tưởng, rất nhiều anh hùng cuối cùng vẫn chết mà không nhìn thấy một tia hy vọng nào cho tổ quốc. Ông Hoàng Văn Thụ, ông Nguyễn Thái Học, chị Võ Thị Sáu, và nhiều những chiến sĩ vô danh khác đã hy sinh như thế.

Việc bạn mong muốn một điều gì đó, nỗ lực để đạt được nó nhưng cuối cùng vẫn thất bại, thực chất là một điều rất bình thường ở đời. Ai cũng có khao khát, rất nhiều người quyết tâm, nhưng không phải ai cũng được như ý. Có rất nhiều người đã nỗ lực cả đời mình nhưng rồi vẫn không chạm tới được ước mơ. Cuộc sống là như thế.

Giờ là vấn đề với việc tin vào câu nói của Coelho. Khi bạn coi cả vũ trụ sẽ hợp sức giúp mình, thì bạn đặt bản thân ở trung tâm của cả thế giới và mọi thứ đều phải xoay quanh bạn. Khao khát của bạn là điều quan trọng và cả vũ trụ sẽ có trách nhiệm giúp đỡ bạn đạt được ước mơ của mình. Bạn coi mình là người đặc biệt hơn tất thảy mọi người khác trên đời. Bạn xứng đáng nhận giúp đỡ, còn người khác thì không. Bạn sẽ muốn mọi sự phải tuân theo ý mình, phải “giúp đỡ” mình.

Thế là khi chuyện xảy ra không theo ý bạn, một điều rất thường xảy ra, thì bạn sẽ cảm thấy bất mãn. Giống như bạn kỳ vọng ngày mai trời nắng để đi picnic mà nó lại mưa, bạn sẽ thốt ra một từ có 3 chữ cái bắt đầu bằng chữ “đ”. Nếu như bạn nhìn nhận mọi thứ đúng theo bản chất của nó, và chấp nhận rằng trời luôn có thể mưa, bạn sẽ không thấy khó chịu. Nhưng vì bạn trông chờ những tia nắng, cơn mưa trái ngược với kỳ vọng của bạn và chẳng khác chi một sự phản bội, của toàn vũ trụ.

Tương tự như thế, nếu bạn nghĩ rằng vũ trụ sẽ hợp lực giúp mình đạt được mục tiêu, bạn sẽ thấy khó chịu vào những lúc mọi chuyện không trôi chảy. Bạn sẽ bực mình khi có rắc rối. Bạn sẽ chán nản sau nhiều cố gắng không được đền đáp. Thế giới này vận hành theo cái cách luôn ghì ta xuống như Đen Vâu đã hát, và thế nên tư tưởng của Coelho sẽ chỉ luôn khiến ta thấy chán nản mà thôi.

Dù cho cảm hứng từ câu nói này có thể giúp bạn chống chọi với khó khăn lúc ban đầu theo kiểu tự động viên “cứ tiếp tục cố gắng rồi vũ trụ sẽ giúp mình đạt được thôi mà”, thì rồi cảm hứng sẽ sớm phai đi và bạn sẽ gục ngã sau vài thử thách thôi. Theo kinh nghiệm của tôi thì động lực không phải là thứ giúp ta vượt qua khó khăn về lâu dài. Bất cứ câu nói truyền cảm hứng nào bạn từng nghe qua, thường sẽ không còn truyền cảm hứng sau ít lâu.

Thực tế là việc chấp nhận sự thật hiển nhiên rằng cuộc sống này sẽ luôn có những điều không vừa ý, và những nỗ lực của chúng ta có thể sẽ không được đền đáp xứng đáng lại là cách tốt nhất để đối mặt với những trắc trở trong đời. Các tôn giáo và trường phái triết học luôn thống nhất với nhau ở một điểm, đó là con người đau khổ vì họ muốn mọi sự trên đời phải tuân theo ý mình, trong khi đáng ra bản thân phải điều chỉnh cho hợp với hoàn cảnh.

Vậy nên hiểu câu nói này thế nào cho đúng?

Nhà giả kim chỉ là một câu chuyện viễn tưởng không có thật, chứ không phải là mô phỏng chân thực của cuộc đời.

Trong cuộc sống, chúng ta luôn gặp khó khăn và cô độc trong hành trình theo đuổi ước mơ. Paulo Coelho là người hiểu rõ điều này. Ông phải đối mặt với sự phản đối kịch liệt từ gia đình, thậm chí bị tống vào viện tâm thần khi quyết tâm theo nghề viết lách.

Những lúc khó khăn, chúng ta sẽ luôn muốn tin rằng a) nếu tiếp tục cố gắng thì sẽ thành công và b) đâu đó trên đường đời sẽ có một bàn tay chìa ra để giúp mình. Ý tưởng “cả vũ trụ sẽ giúp đỡ để đạt được điều mình muốn” thực chất chỉ là một suy nghĩ lạc quan tếu để giúp chúng ta có thêm chút động lực tiến bước, chứ không phải một chân lý trong cuộc sống. Đó chỉ là một tiếng lòng mong mỏi của những người lữ hành đơn độc trên chặng đường dài, ước mong có một điều gì đó trợ giúp cho mình. Người ta tìn vào câu nói này, bởi vì khi cả vũ trụ hợp lực trợ giúp, có nghĩa là chúng ta không cô đơn. Những khi mà anh chàng Santiago nghĩ đến điều này, là những lúc anh bơ vơ chỉ có 1 mình. Những lúc anh sống cô độc với bầy cừu, bị lừa sạch tiền ở một vùng đất xa lạ, hay phải lang thang một mình trên sa mạc mênh mông. Và câu nói này chỉ là một lời động viên để anh không tuyệt vọng mà cắm đầu vào tường.

Nhưng cũng vì thế mà câu nói này không phù hợp với thực tế. Người nói câu này trong chuyện là Melchisedek – vua xứ Salem, một vị thần. Bạn biết vấn đề của các vị thần là gì không? Họ đếch có thật! Thực tế là a) dù cho bạn có cố gắng, chưa chắc bạn đã đạt được điều mình muốn và b) rất hiếm khi, mà nói thẳng ra là sẽ đếch bao giờ có quý nhân phù trợ bạn như lũ kền kền và các vì sao dẫn lối cho Santiago đâu. Trên đời chẳng mấy người may mắn như anh chàng chăn cừu này. Thực tế phũ phàng hơn nhiều, và đến cuối cùng thì chúng ta chỉ có thể tự trông cậy vào bản thân mình mà thôi. Vũ trụ này sẽ chẳng quan tâm tới chúng ta đâu, vì nó đâu có trách nhiệm phải làm thế.

Câu nói của Coelho chỉ là một mơ ước phi thực tế chứ không phải là chân lý. Đặt câu này làm phần mô tả trên Facebook thì được. Mang ra chém gió sau vài cốc bia cũng chẳng hại gì. Nhưng nếu bạn coi đó là câu nói tâm đắc và lặp đi lặp lại nó mỗi ngày, bạn sẽ dần tin theo một điều viễn tưởng, và sẽ đối mặt với rắc rối đấy.

Nhưng dù thế nào thì Nhà giả kim vẫn luôn là một cuốn sách xứng đáng để nghiền ngẫm, bạn nên có nó ở trên kệ sách nhé.